Zaburzenia odżywiania

Zaburzenia odżywiania – czasem bagatelizowane, często późno rozpoznawane.

Choroby będące plagą XXI wieku, cechujące się brakiem równowagi w relacji z jedzeniem i z ciałem. Osoba dotknięta problemem zaburzeń odżywiania przywiązuje nadmierną wagę do swojej masy ciała, wyglądu oraz sposobu odżywiania i nie jest w stanie sama ich zmienić. Odczuwa wewnętrzny przymus, aby zachowywać się według określonego schematu , który wynika czasem z traumatycznych i nieprzepracowanych doświadczeń, trudnej sytuacji rodzinnej, nadmiernego stresu i dużej potrzeby kontroli. Może być też skutkiem niskiej samooceny, braku poczucia bezpieczeństwa, nie radzenia sobie z własnymi emocjami czy presji ze strony otoczenia.

Istnieje jednak dużo więcej czynników i przyczyn, a każdy pacjent jest inny, dlatego potrzebuje indywidualnego podejścia, aby specjalista był w stanie ocenić źródło powstania zaburzeń, ich rozwój i przebieg oraz ustalić system kompleksowego leczenia.

Diagnozujemy i leczymy:

• specyficzne zaburzenia odżywiania (anorexia nervosa, bulimia nervosa)
• niespecyficzne zaburzenia odżywiania (zespół przeżuwania, zespół jedzenia nocnego, jedzenie kompulsywne, napady objadania się, ortoreksja)
• poradnictwo żywieniowe dla osób chorujących na depresję, nerwicę i inne choroby

Warto wiedzieć.

ANOREKSJA

Jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa) jest realną i groźną chorobą, która jeśli nie jest prawidłowo leczona, prowadzi do stopniowego wyniszczenia organizmu chorej osoby. Zaburzenie to najczęściej dotyczy kobiet (80–90% przypadków) Częstość występowania anoreksji u młodych kobiet wynosi 0,3%. Pierwsze objawy występują średnio w 15 roku życia,  Anoreksja prowadzi do wielu szkód w zakresie zdrowia somatycznego, psychicznego i funkcjonowania społecznego, a ponadto charakteryzuje się największą śmiertelnością spośród zaburzeń psychicznych.

Do podstawowych objawów anoreksji należy:

• spadek masy ciała. Waga ciała utrzymuje się na poziomie co najmniej 15% poniżej prawidłowej, albo BMI wynosi 17,5kg/m2 lub mniej. Pacjenci uzyskują to poprzez ograniczanie ilości spożywanych pokarmów,  nadmierną aktywność fizyczną oraz czynności oczyszczające (prowokowanie wymiotów, używanie środków przeczyszczających, odwadniających oraz odchudzających i hormonalnych).
• kontrolowanie obrazu własnego ciała (ważenie i mierzenie się), które mają potwierdzić, że udaje się utrzymać szczupłą sylwetkę.
• obawa przed otyłością, która prowadzi do narzucenie sobie małej docelowej masy ciała.
• zachowania manipulacyjne, jak chowanie jedzenia.
• zaburzenia hormonalne obejmujące przysadkę, nadnercza i gonady, opóźnienie lub zahamowanie dojrzewania płciowego (zatrzymanie wzrostu i rozwoju gruczołów piersiowych, brak miesiączki)
• objawy somatyczne związane z zaburzeniami wodno-elektrolitowymi (np. odwodnienie, skrajnie prowadzące do omdleń, a nawet do obrzęku mózgu) oraz niedożywieniem i zaburzeniami hormonalnymi (wypadanie włosów na głowie, nadmierne owłosienie innych części ciała) czy też częstymi wymiotami (próchnica zębów, obrzęk ślinianek przyusznych, zmiany zapalne w kącikach ust).
• stopniowa izolacja od otoczenia, pacjentki zamykają się w sobie.
• depresja, lęk, konflikty rodzinne są najprawdopodobniej wtórne do zaburzeń odżywiania się.   
  
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         

Rozpoznanie stawia się w oparciu o dokładne zebranie wywiadu (od pacjentki i optymalnie od bliskich) i badanie przedmiotowe, laboratoryjne krwi, elektrokardiografia (EKG) oraz zważenie i zmierzenie chorej. Zarówno diagnostykę jak i leczenie anoreksji powinien prowadzić psychiatra, współpracując z innymi specjalistami, czyli z psychoterapeutą, internistą, endokrynologiem i ginekologiem.Leczenie chorych na jadłowstręt psychiczny trwa raczej lata, a nie tygodnie czy miesiące. Chore osoby muszą zaakceptować konieczność uzyskania prawidłowej masy ciała. Wczesne postępowanie może polegać na uzupełnianiu niedoborów żywieniowych. Kolejny krok obejmuje pomoc chorej w tolerowaniu, utrzymaniu lub odzyskiwaniu należnej masy ciała. Jest to zalecane zwłaszcza w przypadku dzieci i młodzieży, u których długie okresy niedowagi są bardzo szkodliwe dla wzrostu i rozwoju. Bardzo ważnym aspektem terapii jest psychoedukacja chorej i rodziny – z wyjaśnieniem mechanizmów anoreksji i podstawowych sposobów radzenia sobie  chorobą, z próbą uświadomienia psychologicznych mechanizmów zaburzeń. Kluczowe znaczenie ma opanowanie ewentualnych somatycznych konsekwencji anoreksji – np. wyrównanie niedoborów płynowych i elektrolitowych, zaburzeń kardiologicznych. W przypadku stanu zagrożenia życiu, prawdopodobnie bardziej optymalna jest hospitalizacja w oddziale internistycznym, a nie psychiatrycznym.Farmakoterapia anoreksji ma głównie znaczenie objawowe – na przykład przy współwystępowaniu objawów depresyjnych stosuje się leki przeciwdepresyjne. Zaleca się długoterminowe i kompleksowe leczenie, obejmujące metody psychodynamiczne, poznawczo-behawioralne, podejście systemowe oraz techniki motywacyjne.w przypadku pacjentek niepełnoletnich – pracę z rodziną. Konieczna jest zatem współpraca różnych specjalistów.

BULIMIA

Bulimia (żarłoczność psychiczna) jest – obok anoreksji – jednym z najczęściej spotykanych zaburzeń odżywiania się. Może ona prowadzić do wielu niekorzystnych konsekwencji w zakresie zdrowia fizycznego i psychicznego oraz w obszarze pełnienia różnych życiowych ról. Objawy bulimii mogą znacząco obniżać jakość życia i prowadzić do istotnego cierpienia psychicznego. Obecnie dysponujemy skutecznymi metodami terapii i pomocy osobom cierpiącym na to zaburzenie.

Pierwsze objawy zaburzenia zwykle pojawiają się później niż w przypadku anoreksji – około 20 roku życia. Bulimia występuje istotnie częściej wśród kobiet, w ciągu całego życia jej objawy mogą rozwinąć nawet u 2% kobiet. W przypadku braku leczenia objawy mogą się utrzymywać do 40. roku życia. Przyczyny bulimii obejmują czynniki :

• genetyczne – występowanie w rodzinie zaburzeń odżywiania, nastroju czy otyłości zwiększa ryzyko występowania bulimii,
• osobowościowe – osoby z bulimią często posiadają cechy podobne do osobowości chwiejnej emocjonalnie, tj. wysoką impulsywność, negatywną emocjonalność oraz podatność na stres,
• rodzinne – w rodzinach osób chorujących częściej występują trudności w komunikacji między jej członkami, częściej dochodzi do przemocy i uzależnień,
• społeczno-kulturowe – obecne w kulturze zachodniej wzorce urody i nacisk na posiadanie szczupłej sylwetki mogą sprzyjać występowaniu zaburzonego obrazu własnego ciała.

Bulimia  polega na koncentrowaniu życia wokół jedzenia, z jednoczesnymi próbami kontrolowania masy ciała, z okresowo występującymi niekontrolowanymi napadami tzw. żarłoczności, po których pacjent podejmuje szereg czynności „przeciwdziałających skutkom” przyjętego w nadmiernych ilościach pokarmu. Pacjent między innymi prowokuje wymioty po nadmiernym jedzeniu (albo po przyjęciu takiej ilości pokarmu, którą uzna za zbyt dużą czy zbyt wysoko kaloryczną), stosuje środki hamujące apetyt, środki przeczyszczające (czasami w dawkach przekraczających zalecane normy), środki moczopędne, preparaty hormonów tarczycy. Może podejmować też okresowo tzw. głodówki, które zazwyczaj kończą się ponownymi napadami żarłoczności;Takie cykle związane z kompulsywnym jedzeniem, a następnie przeczyszczaniem mogą odbywać się nawet kilka razy w ciągu tygodnia Pacjentowi towarzyszy także stałe chorobliwe poczucie obawy przed otyłością, skoncentrowany jest on na ocenie swojej aktualnej masy ciała i ustanawia limity swojej wagi znacznie poniżej odpowiedniej dla niego normy.

Bulimia i anoreksja  mają kilka cech wspólnych. Należą do nich obawa przed przybraniem na wadze i obsesyjne skupienie na wyglądzie. Obie choroby jednak różnicuje fakt, że w przypadku bulimii osoby chore najczęściej mają prawidłową wagę (nie są nadmiernie szczupłe lub otyłe). Dodatkowo anoreksji nie towarzyszą epizody nadmiernego objadania się.

Bulimia związana jest z większym ryzykiem występowania depresji, zaburzeń lękowych oraz uzależnień.

Często towarzyszą jej też problemy ogólnomedyczne (z reguły są spowodowane zachowaniami przeczyszczającymi) takie jak:

• zaburzenia elektrolitowe i odwodnienie, które mogą powodować występowanie groźnych zaburzeń rytmu serca, osłabienie mięśni, niekontrolowane skurcze, bóle głowy. Spadek stężenia potasu może prowadzić do wystąpienia zasadowicy metabolicznej, która objawia się zaburzeniami świadomości, pamięci i koncentracji, napadami lęku, zawrotami głowy, zaburzeniami rytmu serca, spadkiem ciśnienia, zaburzeniami pracy mięśni oddechowych i skurczami mięśni całego ciała.
• powiększenie ślinianek podżuchwowych
• ubytki szkliwa zębów,
• uszkodzenia gardła i przełyku; w skrajnych przypadkach nasilone wymioty mogą prowadzić nawet do pęknięcia ściany przełyku, które jest stanem bezpośredniego zagrożenia życia,
• zmiany skórne w zakresie dłoni – związane z prowokowaniem wymiotów,
• zaparcia i biegunki spowodowane nadużywaniem środków przeczyszczających,
• u kobiet: problemy z płodnością i zaburzenia cykli menstruacyjnych.
• ostre zapalenie trzustki, zachłystowe zapalenia płuc — kwas żołądkowy wydostając się podczas wymiotowania z żołądka, może trafić do płuc, powodując infekcje i zapalenia, co może być groźne dla zdrowia.
• zaburzona funkcja krwiotwórcza szpiku, co z kolei prowadzi do niedokrwistości i małopłytkowości. W zakresie powikłań kardiologicznych wystąpić mogą: gromadzenie się płynu w osierdziu, uszkodzenie zastawek oraz mięśnia sercowego.
• W skrajnych przypadkach dochodzi do zaniku tkanki mózgowej i porażenia nerwu strzałkowego — wówczas stopa opada, podczas chodu nie można podnieść jej do góry. U kobiet ze zbyt niską masą ciała i zatrzymaniem miesiączki występuje zwiększone ryzyko Innym częstym powikłaniem dotyczącym kobiet są torbiele jajników i niepłodność spowodowana występowaniem cykli bezowulacyjnych.

Leczenie bulimii jest postępowaniem kompleksowym i długoterminowym, obejmującym leczenie psychoterapeutyczne, psychiatryczne i somatyczne. W leczeniu mogą być stosowane różne metody psychoterapeutyczne, ale najlepiej udokumentowaną skuteczność ma podejście poznawczo-behawioralne. Celem terapii jest nauka kontroli objawów, a także zmiana schematów poznawczych dotyczących obrazu ciała, swojej wagi oraz samooceny.      W leczeniu mogą być stosowane również leki – mogą redukować objawy choroby takie jak nadmierny apetyt czy zachowania przeczyszczające oraz być wykorzystywane w leczeniu współistniejących zaburzeń (np. depresyjnych czy lękowych).

ORTOREKSJA

Ortoreksja psychiczna (orthorexia nervosa) jest terminem zaproponowanym przez Stevena Bratmana w 1997 roku, na określenie przypadków patologicznej fiksacji na konsumpcji, przygotowywaniu, wyszukiwaniu i kupowaniu zdrowej żywności. Ortoreksja nie jest formalnie uznana jako samodzielne zaburzenie w aktualnie stosowanych klasyfikacjach chorób i zaburzeń psychicznych. Dotychczasowe nieliczne badania wskazują że około 25% populacji wykazuje „nadmierne”, zainteresowanie zdrowym żywieniem, natomiast problem ortoreksji może dotyczyć kilku procent.iologiem oraz endokrynologiem. Ortoreksja jest zjawiskiem ze spektrum zaburzeń odżywiania. Osoby dotknięte ortoreksją nie koncentrują się jednak na ilości jedzenia, które spożywają, ani na swojej wadze, ale na jakości spożywanego pokarmu. Ortoreksja manifestuje się obsesyjnym dążeniem do jedzenia tylko „zdrowych”, „naturalnych” lub „czystych” pokarmów, co często prowadzi do skrajnego ograniczania diety.
Konsekwencją ortoreksji jest niewłaściwe i niewystarczające zaspokojenie potrzeb organizmu pod względem składników odżywczych. W rezultacie organizm może doświadczać niedoborów witamin, minerałów, białka, tłuszczów czy węglowodanów, co prowadzi do zaburzeń metabolicznych i różnorodnych chorób. Mogą one obejmować problemy z układem kostnym, niski poziom energii, problemy z sercem i układem krążenia oraz problemy z funkcjonowaniem układu odpornościowego. Ortoreksji towarzyszy również obniżenie nastroju, izolacja społeczna oraz problemy w codziennym funkcjonowaniu. Należy pamiętać, że objawy ortoreksji mogą być niekiedy częścią obrazu innych zaburzeń psychicznych – np. anoreksji, bulimii, zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych, hipochondrycznych, psychotycznych i innych.
Ze względu na to, że nie ma obecnie wśród ekspertów powszechnej zgody co do istnienia ortoreksji psychicznej jako odrębnej jednostki chorobowej, a zjawisko to od niedawna jest przedmiotem badań, to nie istnieją również ustalone standardy postępowania.

ZESPÓŁ JEDZENIA NOCNEGO

Zespół jedzenia nocnego (night eating syndrome) jest zjawiskiem opisywanym od niedawna jako odrębne zaburzenie z pogranicza zaburzeń odżywiania się i zaburzeń snu oraz aktywności dobowej. Jego rozpowszechnienie w populacji ogólnej wynosi około 1,5%. Kilkakrotnie częściej zjawisko to spotyka się u osób odchudzających się, otyłych oraz pacjentów cierpiących na depresję, bulimię, bezsenność lub inne zaburzenia snu. Najpowszechniej zespół jedzenia nocnego stwierdza natomiast się wśród osób doświadczających epizodów objadania się lub spełniających kryteria zespołu patologicznego/impulsywnego objadania się.

W zespole jedzenia nocnego obserwuje się :

• zwiększenie ilości przyjmowanego pokarmu wieczorem i/lub w nocy (przynajmniej 25% pokarmu jest spożywane po wieczornym posiłku – najczęściej po 19.),
• w trakcie jedzenia nocnego zachowana jest świadomość (pacjent nie je przez sen), a zatem istnieje możliwość zapamiętania i przypomnienia sobie epizodów jedzenia w nocy,
• pacjent nad ranem często cierpi na brak apetytu i ma skłonność do pomijania śniadań,
• pomiędzy kolacją a początkiem snu i/lub w nocy pojawia się przemożny przymus jedzenia,
• często (kilka razy w tygodniu) pojawia się bezsenność polegająca na niemożności zaśnięcia lub przerywanym, płytkim śnie – bezsenności tej zwykle towarzyszy przekonanie pacjenta, że musi coś zjeść aby móc pójść spać lub ponownie zasnąć,
• obniżenie nastroju, depresyjność – pojawiające się lub nasilające w godzinach wieczornych i przed snem.

Objawy zespołu jedzenia nocnego mogą pojawiać się lub wyraźnie nasilać pod wpływem stresujących wydarzeń życiowych. Do najczęściej wybieranych przez te osoby produktów należą: pieczywo, kanapki i słodycze, choć mogą to być każde rodzaje żywności. Zespół jedzenia nocnego wiąże się ze zwiększonym ryzykiem nadwagi i otyłości. Prawdopodobnie również może się on przyczyniać do zmniejszenia efektywności diet i terapii odchudzających. Jego obecność może również pogarszać wyniki leczenia cukrzycy. Nie opracowano dotychczas uniwersalnych standardów leczenia zespołu jedzenia nocnego. W procesie terapeutycznym najczęściej stosuje się  farmakoterapię (np. niektóre leki przeciwdepresyjne), psychoterapię poznawczo–behawioralną oraz poradnictwo dietetyczne.

PATOLOGICZNE OBJADANIE SIE

Patologiczne (kompulsywne/nadmierne) objadanie się (binge eating disorder) – jedna z postaci zaburzeń odżywiania się. Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne opracowało kryteria w 1994 roku, a obowiązująca w Polsce międzynarodowa klasyfikacja chorób ICD-10, w ogóle nie zawiera szczegółowej definicji i kryteriów tego częstego i mogącego prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych problemu Rozpowszechnienie patologicznego objadania się w populacji ogólnej waha się w granicach od 0,7 do 4,3%. Zaburzenie to 1.5 razy częściej występuje u kobiet niż u mężczyzn.  Może ono współwystępować z innymi zaburzeniami psychicznymi tj. zaburzenia afektywne(choroba afektywna dwubiegunowa, depresja atypowa), zaburzenia osobowości, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, inne zaburzeniami odżywiania się, zaburzeniami kontroli impulsów , fobia społeczna itp.

W zespole patologicznego objadania się występuje:

• jedzenie ilości jedzenia znacznie większej niż ta, która przez większość ludzi uznawana jest za normalną w podobnych okolicznościach i w tym samym czasie co objadająca się osoba (jedzenie może przedłużać się nawet do kilku godzin),
• w trakcie jedzenia pojawia się uczucie utraty kontroli nad ilością oraz typem konsumowanych produktów.

Epizody objadania się/nadmiernego spożywania pokarmów spełniają co najmniej trzy z poniższych kryteriów:

• jedzenie aż do osiągnięcia uczucia niekomfortowej, nadmiernej pełności,
• spożywanie dużej ilości jedzenia nawet jeśli nie jest się głodnym,
• jedzenie szybciej niż jest to uznawane za normalne,
• jedzenie w samotności ze względu na zakłopotanie, skrępowanie objadaniem się,
• poczucie winy, spadku nastroju, uczucie wstrętu, obrzydzenia po epizodzie objadania się,
• uczucie cierpienia i dyskomfortu związane z problemem objadania się,
• pojawianie się objadania co najmniej 2 razy w tygodniu, przez co najmniej 6 miesięcy,
• brak objawów typowych dla innych zaburzeń odżywiania się, a mających na celu neutralizację nadmiernej ilości przyjętych kalorii, takich jak przeczyszczanie się (wymioty, biegunki itp.) oraz nadmierne ćwiczenia fizyczne.

Patologiczne objadanie się może prowadzić do nadwagi i otyłości, ze wszystkimi ich konsekwencjami zdrowotnymi takimi jak: zaburzenia tolerancji glukozy, cukrzyca, zespół metaboliczny, nadciśnienie i choroby serca. Ponadto osoby z nadmiernym objadaniem się cierpią często z powodu zaniżonego poczucia własnej wartości, braku pewności siebie w kontaktach z ludźmi, mogącymi być źródłem objawów depresyjnych i problemów z funkcjonowaniem społecznym.

Leczeniem patologicznego objadania się zajmują się różni specjaliści, często ze sobą współpracując: psychiatra, psycholog, psychoterapeuta, dietetyk itp. Stosuje się leki przeciwdepresyjne, inne leki psychotropowe (np. leki przeciwpadaczkowe), psychoterapię poznawczo-behawioralną oraz behawioralną, a także inne metody terapeutyczne i regulacje dietetyczne. Rokowanie w przypadkach patologicznego objadania się jest lepsze niż w przypadku innych zaburzeń odżywiania się. Remisję osiąga 50-80% pacjentów poddanych leczeniu.